Lịch sử phát triển của liệu pháp hương thơm rất phong phú và được ghi nhận với nhiều góc nhìn khác nhau. Một số tài liệu đã chứng minh y học về hương liệu đã bắt nguồn hơn 3.500 năm, từ các nền văn minh cổ đại như Ai Cập, nơi chúng không thể thiếu trong y học, nghi lễ và chăm sóc cá nhân (Sobhy et al., 2023) [1]. Một trong những bằng chứng khác, đã cho thấy việc sử dụng hương liệu có niên đại lên đến 60.000 năm, bằng chứng được tìm thấy trong một ngôi mộ của bộ xương người Neanderthal tại vùng đất nay là Iraq.  Sự hiểu biết hiện đại về tinh dầu bắt đầu từ đầu thế kỷ 20, đặc biệt là với công trình tiên phong của René-Maurice Gattefossé trong liệu pháp hương thơm (Agnihotry et al., 2024) [2]. Ngày nay, tinh dầu được công nhận không chỉ vì đặc tính chữa bệnh mà còn cho các ứng dụng của chúng trong các ngành công nghiệp khác nhau, bao gồm nông nghiệp và hóa học xanh [3]. Sau đây, chúng ta cùng tìm hiểu về lịch sử phát triển ngành liệu pháp hương thơm (Aromatherapy). Bài viết được tổng hợp từ nhiều công bố, tuy nhiên, phần lớn sẽ được phiên dịch từ quyển sách CLINICAL AROMATHERAPY Essential Oils in Healthcare (ấn bản thứ 3), NXB Elsevier (ISBN: 978-0-7020-5440-2, 2015).

“The fallen angel of the senses...a potent wizard that transports us across thousands of miles and all the years we have lived” (Helen Keller).

Thật vậy, việc sử dụng các loài thực vật có hương thơm ban đầu là một phần của y học thảo dược. Y học thảo dược có lịch sử hàng ngàn năm và không bị giới hạn ở bất kỳ khu vực địa lý nào. Các bằng chứng về mô hình sử dụng và buôn bán còn sót lại trong xã hội đương đại cho thấy gần như mọi nơi trên thế giới đều có lịch sử dùng thực vật có hương thơm trong hệ thống chăm sóc sức khỏe. Việc áp dụng công nghệ chưng cất tinh dầu từ các loài thực vật thơm – nền tảng của ngành “liệu pháp hương thơm” (aromatherapy) hiện đại – chỉ mới xuất hiện gần đây. Tuy nhiên, nhiều quốc gia có lịch sử ghi chép về việc dùng thực vật có hương thơm trong các phương thức chữa bệnh cổ xưa, gồm: Trung Quốc, Ai Cập, Pháp, Hy Lạp, Ấn Độ, Iraq, Syria (từng thuộc Lưỡng Hà), Thụy Sĩ, Tây Tạng, Vương quốc Anh và Hoa Kỳ (thổ dân da đỏ bản địa).

Trong thời cổ, thực vật thơm được sử dụng dưới nhiều hình thức: xông hơi, đốt khói, hít, xông khói, hít bột (snuff), cao bôi, thuốc mỡ, thuốc đắp, nước thuốc, nước hoa, dầu thơm và tắm dược liệu.

Ai Cập

Một trong những bản thảo nổi tiếng nhất về y học hương liệu là Papyrus Ebers, viết khoảng 2800 năm TCN. Một tài liệu viết tay khác, khoảng 800 năm sau đó, có nhắc đến “các loại dầu quý và hương liệu tinh chọn”. Các bản thảo này, được viết vào thời kỳ xây dựng Kim tự tháp vĩ đại, cho thấy nhũ hương (frankincense), nguyệt quế (myrtle), bạch tùng hương (galbanum) và trầm hương (eaglewood), tinh dầu của các loại thực vật này đã được sử dụng như thuốc trong thời Moses (Cựu Ước). Ngoài ra, mộc dược (myrrh) còn được dùng để chữa viêm mũi dị ứng (sốt cỏ khô).

Khi lăng mộ Tutankhamun được khai quật vào năm 1922, người ta phát hiện 35 bình ngọc thạch chứa nước hoa trong phòng chôn cất. Tất cả đều bị vỡ hoặc trống rỗng, và phần hương liệu (chủ yếu là trầm hương và mộc dược, những hàng hóa vô cùng quý giá) đã bị đánh cắp. Tuy nhiên, chúng vẫn còn lưu giữ hương thơm mờ nhạt (Steele 1992).

Iraq, Pháp, Syria

Một trong những bằng chứng sớm nhất về việc sử dụng hương liệu có niên đại 60.000 năm, được tìm thấy trong một ngôi mộ của bộ xương người Neanderthal tại vùng đất nay là Iraq. Bộ xương này được chôn cùng với các chiết xuất cô đặc từ cỏ thi (yarrow), knapweed, hoa lục bình nho (grape hyacinth), cây thục quỳ (mallow) và nhiều loại thực vật khác (Erichsen-Brown 1979). Cỏ thi (yarrow) là một loại thảo mộc thơm được dùng trong y học cổ truyền, và tinh dầu của nó hiện nay vẫn được sử dụng trong liệu pháp hương thơm (aromatherapy).

Tại Pháp, những bức vẽ có niên đại khoảng 17.300 năm, được tìm thấy trong hang động Lascaux, cho thấy sự hiện diện của các loại thảo mộc dùng trong y học (Ryman 1991). Về sau, nhóm Cathar sinh sống tại vùng này và nổi tiếng với việc sử dụng các phương thuốc từ thảo dược.

Người Sumer sống ở vùng nay thuộc Syria là những nhà thảo dược học rất tinh tế. Các ghi chép cho thấy họ đã sử dụng caraway (thì là Ai Cập) và thyme (xạ hương), đồng thời phát hiện các loại bình gốm có thể đã được dùng trong việc chưng cất tinh dầu. Trong tác phẩm sử thi Gilgamesh, một thi sĩ Sumer viết: “Có một loài cây với những chiếc gai đâm vào tay bạn như hoa hồng. Nếu tay bạn chạm đến loài cây đó, bạn sẽ trở lại thành một chàng trai trẻ” (Swerdlow 2000).

Trung Quốc

Bản Thảo Kinh (Pen Ts’ao) được viết bởi Thần Nông vào khoảng 2800 năm TCN, liệt kê 350 loài thảo mộc, nhiều loài vẫn còn được sử dụng đến ngày nay. Trong đó có Ma hoàng (Ephedra sinica), vốn cũng là một trong những thảo mộc được tìm thấy trong mộ Neanderthal ở Iraq.

Hoàng Đế (Huang Ti) đã viết tác phẩm Hoàng Đế Nội Kinh Tố Vấn (Huang Ti Nei Ching Su Wen). Bản dịch tiếng Anh được gọi là The Yellow Emperor’s Classic of Internal Medicine (Rose 1992).

Ngày nay, tại chợ dược liệu quốc doanh An Quốc (Anguo, cách Bắc Kinh 3 giờ đi xe), có một tượng nhân sâm khổng lồ bằng bê tông – biểu tượng cho tầm quan trọng của thảo dược trong văn hóa Trung Hoa hiện đại.

Phương pháp ngâm vải trong thảo dược (thuốc đắp) rồi đặt lên da cho thấy người Trung Quốc từ lâu đã công nhận con đường hấp thu qua da (transdermal delivery) – điều mà y học phương Tây đã từng phủ nhận trong nhiều thế kỷ.

Có nhiều điểm tương đồng giữa y học Ayurveda của Ấn Độ và y học Trung Hoa. Ngay từ khoảng 1000 năm TCN, Trung Quốc đã có sự trao đổi thảo dược với Ấn Độ (Swerdlow 2000).

(Còn tiếp)

DS.CKII. Trần Cao Thuỵ Hạ Lan (tổng hợp)

Tài liệu tham khảo

1.  Hagar A. Sobhy AEE, Omayma A. Eldahshan, Abdel Nasser B. Singab. Role of Egyptian Essential Oils in Health Care and Industry.  Pharmacological Aspects of Essential Oils: Taylor and Francis Group; 2023.

2.  Shikha Agnihotry DC, Jyoti Singh, Sandeep Negi, Ajeet K. Srivastav, Jaya Upadhyay, Gagan Deep Sharma. Aromatherapy Evolution and Blending Basics of Essential Oils2024.

3.  Reddy DN. Essential Oils Extracted from Medicinal Plants and Their Applications. In: Akhtar MS, Swamy MK, Sinniah UR, editors. Natural Bio-active Compounds: Volume 1: Production and Applications. Singapore: Springer Singapore; 2019. p. 237-83.